Spolia: Destruction or Celebration of the Past?
The Curious Case of Saint Eleftherios church in Athens
ακολουθεί κείμενο στα ελληνικά
(The inspiration for the St. Eleftherios church came from a FB post by Giorgos Giotis about the barefoot Parian Girl:)
What should one comment on first in the photo below?
The child's smile? The barefootedness? The hard times and child labor (we call them chores)? The mother (or more likely giagia-grandmother) supervising? The black clothes the latter is wearing? The headscarf? Or perhaps the ancient Doric column that was used as a base for the (stone?) basin and its subsequent fate (I think I see another one further back)?
Before these "marbles" became important, that is mainly after the 19th century, the residents — since their aesthetic/historical value did not outweigh their practical use — would at best "recycle" them. This practice is recorded in archaeology by the Latin term "spolia," (from spolium=loot) meaning material reused in the construction or decoration of new buildings (houses, churches, fences, roads). At worst, they used them as raw material in lime kilns to produce lime. It was not unusual at all for such kilns to be found within or next to monuments. Fortunately, there were also some superstitious people who feared that these marbles retained some "magical powers" or that maybe an ancient deity could awaken, so they left them intact.
When exactly did these ancient marbles acquire value and stop being building materials and lime?
The revival of interest obviously did not happen overnight but was a gradual shift in mentality. It probably began during the Renaissance. Humanism, the study of antiquity, and the first public collections in Rome gave some value to ancient sculptures, which stopped being simply "stones" and became models of beauty and standards of art. The impressive discovery of the Laocoön in the early 16th century acted as a catalyst, while molds and copies spread the beauty of antiquity everywhere.
In the 18th century, the so-called Grand Tour brought people from the European elite to Italy and Greece. The marbles became objects of desire, proof of education and good taste, but at the same time, this gave an impetus for their systematic study. Architects and scholars began to document monuments, laying the foundations for scientific archaeology and art history. It was then that the idea matured that the remnants of the past have not only aesthetic but also historical value.
In the 19th century, with the birth of nation-states and museums, their significance also changed institutionally. They became "property." The marbles were recognized as public goods, became "history," and carriers of identity and memory. The first protection laws and archaeological services set limits on their looting and trade. In the 20th century, international conservation charters and conventions against illicit trafficking cemented the idea of "cultural heritage." From everyday building materials, ancient marbles transformed into global capital, historical documents, a framework of self-knowledge, but also a point of dialogue about who we are and how we narrate our past.
An intriguing example of spolia usage is the Byzantine church of Saint Eleutherios (formerly Panagia Gorgoepikoos). The small church is located in Mitropoleos Square, Athens, on the southern side of the Cathedral of the Annunciation of the Theotokos, hence its nickname “Little Metropolis”.
This elegant edifice preserves its original form, though its precise chronological attribution remains challenging due to the absence of typical brick-enclosed (“πλινθοπερίκλειστη”) masonry characteristic of the period. Various hypotheses exist, with the most plausible dating placing its construction in the second half of the 12th century CE.
Scholars propose that the church was erected atop the ruins of an ancient temple dedicated to Eileithyia, the Greek goddess of childbirth. Some historians associate its construction with Michael Choniates, Bishop of Athens (1182–1204 CE), a classical scholar who revered the ancient heritage of the city. Regardless, it is evident that the church's founder cherished the aesthetic values of antiquity and amassed numerous sculptural fragments, embedding them along the church’s exterior walls, thus effectively creating an in situ open-air museum of antiquities.
Originally, the church was dedicated to Panagia Gorgoepikoos, meaning the Theotokos (=Mother of God) who quickly and effectively hears the prayers of the faithful. It is also interesting that ancient sources occasionally attribute the epithet-adjective "Gorgoepikoos" to Athena, the protector of the city of Athens, suggesting a continuity of religious traditions in the eyes of the believers, though with a different form of expression.
We should also keep in mind that the Parthenon itself was dedicated to Athena Parthenos (=Virgin) until it was converted into a church dedicated to the Virgin Mary from the time of Justinian up until it was transformed into a mosque by the Ottomans in 1456.
Architecturally, the church of Saint Eleutherios is a semi-composite, tetraconch, cross-in-square plan church topped with a dome of the Athenian type. Its exterior marble surfaces bear embedded relief slabs from different eras—Archaic, Roman, and early Christian times.
This small church can be considered an open-air museum of ancient art situated in the center of bustling Athens. It clearly demonstrates the continuity of Greek culture, as ancient Greek and Christian elements are harmoniously combined in the same space.
It is not uncommon for old cults to be partly adopted in new spiritual contexts and needs. Just as worship transforms and adapts, so too do architectural materials from old temples or public buildings (spolia) often become part of new churches. The practical use of spolia acts as a material expression of spiritual and cultural continuity. They preserve the historical memory of the place by offering a visible, tangible connection to the past—much like syncretic rituals build bridges between previous and new religious experiences. The deliberate redefinition of materials and meanings shows a people who have managed to embrace and honor their past by integrating it into their new spiritual reality, rather than denying or destroying it. For them, incorporating ancient materials into contemporary buildings, especially when done with careful selection and respect as in the case of Saint Eleutherios, was not destruction but celebration.
These practices reveal the innate human need to unite, interpret, and redeem the past, finding meaning through material and spiritual tradition that transcends time.
During the foundation of the first independent Greek state, the lack of public buildings led the Bavarian regents of the first King of Greece, Otto, to decide to use several churches, which were then in good condition, for state needs. Thus, this small church was used as a storage place for antiquities from 1834 to 1839 AD, and from 1839 to 1862 AD, it was converted into a Public Library.
From 1842 and onwards, when the foundation of the current Metropolitan Cathedral of Athens was being laid (completed after about 20 years), many architects, craftsmen, and builders who visited the site recognized the significant historical and architectural value of the church and consequently took care of its preservation.
In 1860 AD, it was converted into a chapel of the Metropolitan Cathedral of Athens. Since then, an ironic and teasing phrase has been used for couples with a great height difference, comparing them to the Metropolitan Cathedral and Saint Eleutherios.
In 1861 AD, following the failed assassination attempt on King Otto on the night of September 6 (during the Vespers of Saint Sozon), and by the suggestion of Queen Amalia, the church was renamed Saint Sozon (=Saviour).
In 1863 AD, the church was dedicated to Saint Eleutherios (ελευθερία=freedom) on the occasion of King Otto’s expulsion and the end of Bavarian rule in Greece. The connection of Saint Eleutherios to the history of Athens is twofold. On one hand, it is linked to the liberation of the city from the Turks and Bavarians; on the other hand, it is connected to ancient Greece, since the Byzantine Church of Saint Eleutherios, protector of pregnant women, was built on the foundations of the archaic temple of Eileithyia, the Greek deity of childbirth.
Today, the Byzantine church of Saint Eleutherios serves as a chapel of the Bishopric of Athens and is used for the celebration of sacraments and veneration of relics of notable figures, remaining a place of public reverence.
Finally, it should be mentioned that the use of spolia was common in Italy as well, especially in Rome. One of the most notable examples is St. Peter’s Square and Basilica, for the construction of which spolia from ancient Roman monuments, mainly the Colosseum, were used.
Whether it's just the price of a single frappé coffee or more, every contribution matters. Donations help cover research, writing, and the resources needed to keep sharing my passion for uncovering the past and bringing history, archaeology, and culture to life.
sources: byzantineathens.com, religiousgreece.gr
text in greek follows
Σπόλια: Καταστροφή ή Ανάδειξη του Παρελθόντος;
Η ιδιαίτερη περίπτωση της Μικρής Μητρόπολης
(Για το άρθρο αναφορικά με την εκκλησία του Αγίου Ελευθερίου, εμπνεύστηκα από την ανάρτηση του Γιώργου Γιώτη για τη μικρή Παριανή που πλένει ρούχα πάνω σε έναν κίονα:)
Τι να πρωτοσχολιάσει κανείς στην παρακάτω φωτογραφία;
Το παιδικό χαμόγελο; Την ξυπολησιά; Τα δύσκολα χρόνια και την παιδική εργασία; Τη μαμά (μπορεί και γιαγιά) που εποπτεύει; Τα μαύρα που φορά η τελευταία; Το τσεμπέρι; Ή μήπως τον αρχαίο δωρικό κίονα που στήθηκε ως βάση για την (πέτρινη;) σκάφη και την μετέπειτα τύχη του (νομίζω βλέπω κι άλλον πιο πίσω);
Πριν γίνουν σημαντικά αυτά τα "μάρμαρα", δηλαδή κυρίως μετά τον 19ο αι, οι κάτοικοι - καθώς η αισθητική/ιστορική αξία τους δεν υπερίσχυε της χρηστικής, στην καλύτερη περίπτωση τα "ανακύκλωναν" κάτι που στην αρχαιολογία καταγράφεται με το λατινικό όρο "spolia" (από το spolium=λάφυρο) που σημαίνει το υλικό που επαναχρησιμοποιείται στην οικοδόμηση ή στον στολισμό νέων κατασκευών (σπίτια, εκκλησίες, μάντρες, δρόμους). Στη χειρότερη τα χρησιμοποιούσαν ως πρώτη ύλη σε ασβεστοκάμινα για την παραγωγή ασβέστη. Δεν ήταν διόλου παράξενο τέτοια καμίνια να βρίσκονται μέσα ή δίπλα στα μνημεία. Ευτυχώς υπήρχαν και κάποιοι δεισιδαίμονες που φοβόντουσαν ότι διατηρούν κάποιες "δυνάμεις" ή μην τυχόν ξυπνήσουν καμιά αρχαία θεότητα και τα άφηναν άθικτα.
Πότε άραγε απέκτησαν αξία αυτά τα αρχαία μάρμαρα και σταμάτησαν να είναι δομικά υλικά κι ασβέστης;
Η αναβίωση του ενδιαφέροντος προφανώς δεν προέκυψε από τη μια στιγμή στην άλλη, αλλά ήταν μια αργή μετατόπιση της νοοτροπίας. Μάλλον η αρχή έγινε στην Αναγέννηση. Ο ανθρωπισμός, η αρχαιογνωσία και οι πρώτες δημόσιες συλλογές στη Ρώμη έδωσαν κάποια αξία στα αρχαία γλυπτά, σταμάτησαν να είναι "πέτρες" και έγιναν πρότυπα ομορφιάς και μέτρο τέχνης. Η εντυπωσιακή ανακάλυψη του γλυπτού του Λαοκόοντα στις αρχές του 16ου αιώνα λειτουργεί σαν καταλύτης, ενώ τα καλούπια και τα αντίγραφα διαχέουν παντού τα κάλλη της αρχαιότητας.
Στον 18ο αιώνα, το Grand Tour φέρνει κόσμο από τις ευρωπαϊκές ελίτ στην Ιταλία και την Ελλάδα. Τα μάρμαρα γίνονται αντικείμενα πόθου, απόδειξη παιδείας και καλαισθησίας, αλλά ταυτόχρονα δίνεται και μια ώθηση για συστηματική μελέτη τους. Αρχιτέκτονες και λόγιοι ξεκινούν να καταγράφουν μνημεία, θεμελιώνουν την επιστημονική αρχαιολογία και την ιστορία της τέχνης. Τότε ωριμάζει η ιδέα ότι τα κατάλοιπα του παρελθόντος έχουν όχι μόνο αισθητική, αλλά και ιστορική αξία.
Τον 19ο αιώνα, με τη γέννηση των εθνικών κρατών και μουσείων, η σημασία τους αλλάζει και θεσμικά. Γίνονται "περιουσία". Τα μάρμαρα αναγνωρίζονται ως δημόσιο αγαθό, γίνονται "ιστορία" είναι φορείς ταυτότητας και μνήμης. Οι πρώτοι νόμοι προστασίας και οι αρχαιολογικές υπηρεσίες βάζουν όρια στη λεηλασία και την αγορά τους. Στον 20ό αιώνα, οι διεθνείς χάρτες συντήρησης και οι συμβάσεις κατά της παράνομης διακίνησης παγιώνουν την ιδέα της "πολιτιστικής κληρονομιάς". Από δομικό υλικό της καθημερινότητας, τα αρχαία μάρμαρα μετατρέπονται σε παγκόσμιο κεφάλαιο, σε τεκμήρια ιστορίας, σε πλαίσιο αυτογνωσίας, αλλά και σε σημείο διαλόγου για το ποιοι είμαστε και πώς αφηγούμαστε το παρελθόν μας.
Ένα πολύ ενδιαφέρον παράδειγμα χρήσης σπολίων, είναι ο βυζαντινός ναός του Αγίου Ελευθερίου (παλαιότερα Παναγίας Γοργοεπηκόου). Η εκκλησία βρίσκεται στην πλατεία Μητροπόλεως στην Αθήνα, στη νότια πλευρά του Καθεδρικού Ναού του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου και γι’ αυτό λέγεται και Μικρή Μητρόπολη.
Είναι ένα κομψό κτίσμα, που σώζεται στην αρχική του μορφή και η ακριβής του χρονολόγηση είναι δύσκολη, καθότι δεν είναι οικοδομημένο με την τυπική για την εποχή πλινθοπερίκλειστη τοιχοδομία. Υπάρχουν πολλές θεωρίες χρονολόγηση με πιο πιθανή αυτή της ανεγέρσεως στο δεύτερο μισό του 12ο αιώνα μ.Χ..
Ο ναός πιθανολογείται ότι έχει κτισθεί πάνω στα ερείπια ενός αρχαίου ναού, που ήταν αφιερωμένος στη Θεά του τοκετού Ειλειθυία. Κατά μια μερίδα ιστορικών η κατασκευή του σχετίζεται με τον μητροπολίτη Αθηνών (1182-1204 μ.Χ.) Μιχαήλ Χωνιάτη, που ως φορέας της κλασικής παιδείας αγαπούσε ιδιαίτερα το αρχαίο παρελθόν της πόλης. Πάντως σε οποιαδήποτε περίπτωση ο κτήτορας του ναού ένιωθε θαυμασμό για τις αισθητικές αξίες του αρχαίου κόσμου και συγκέντρωσε όσα γλυπτά μπορούσε προκειμένου να τα αναδείξει σε ένα είδος υπαίθριου μουσείου εντοιχισμένου στις πλευρές της εκκλησίας.
Αρχικά η εκκλησία ήταν αφιερωμένη στην Παναγία τη Γοργοεπήκοο, δηλαδή τη Θεοτόκο που γρήγορα και αποτελεσματικά ακούει τις προσευχές των πιστών. Ενδιαφέρον επίσης έχει ότι αρχαίες πηγές δίνουν κατά καιρούς το επίθετο Γοργοεπήκοος στην Αθηνά, προστάτιδα της πόλης των Αθηνών, κάτι που ίσως φανερώνει τη συνέχεια των θρησκειών στα μάτια των πιστών, απλά με άλλο όχημα. Δεν ξεχνάμε άλλωστε, ότι ο Παρθενώνας, ήταν αφιερωμένος στην Αθηνά Παρθένο μέχρι να μετατραπεί σε εκκλησία αφιερωμένη στην Παναγιά Παρθένο από την εποχή του Ιουστινιανού, μέχρι και τη μετατροπή της από τους Οθωμανούς σε τζαμί το 1456.
Αρχιτεκτονικά, ο ναός του Αγίου Ελευθερίου είναι ημισύνθετος τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο αθηναϊκού τύπου ναός, ο οποίος στις εξωτερικές του μαρμάρινες επιφάνειες φέρει εντοιχισμένες ανάγλυφες πλάκες διαφορετικών εποχών (Αρχαϊκών, Ρωμαϊκών, πρωτοχριστιανικών χρόνων). Θα μπορούσε να χαρακτηρίσει κανείς το εκκλησάκι αυτό υπαίθριο μουσείο τέχνης της αρχαιότητας στο κέντρο της πολύβουης Αθήνας. Φανερώνει την συνέχεια του ελληνικού πολιτισμού, αφού στον ίδιο χώρο ενσωματώνονται τόσο αρμονικά το αρχαίο ελληνικό με το χριστιανικό στοιχείο.
Δεν είναι ασυνήθιστο παλιές λατρείες να υιοθετούνται εν μέρει σε νέο πλαίσιο προσδοκιών και πνευματικών αναγκών. Όπως η λατρεία μετασχηματίζεται και προσαρμόζεται, έτσι και τα αρχιτεκτονικά υλικά από παλιούς ναούς ή δημόσια οικοδομήματα (σπόλια) συχνά ενσωματώνονται στις νέες εκκλησίες. Η πρακτική χρήση σπολίων λειτουργεί ως υλική έκφραση της πνευματικής και πολιτισμικής συνέχειας. Τα σπόλια διατηρούν την ιστορική μνήμη του τόπου, προσφέροντας μια εμφανή, απτή σύνδεση με το παρελθόν—με τον ίδιο τρόπο που συγκρητικές πρακτικές λειτουργούν ως γέφυρα μεταξύ προηγούμενων και νέων θρησκευτικών βιωμάτων. Ο συνειδητός επαναπροσδιορισμός υλικών και εννοιών δείχνει έναν λαό που καταφέρνει να αποδεχθεί και να τιμήσει το παρελθόν του εντάσσοντάς το στη νέα του πνευματική πραγματικότητα, χωρίς να το αρνείται ή να το καταστρέφει, γιατί γι’ αυτόν, δεν ισοδυναμούσε με καταστροφή η ένταξη αρχαίων υλικών στα σύγχρονα κτήριά τους, ειδικά όταν αυτό γινόταν με προσεκτικά επιμελημένο τρόπο όπως στην περίπτωση του Αγίου Ελευθερίου, αλλά ανάδειξη. Αυτές οι πρακτικές καταδεικνύουν διαχρονικά την έμφυτη ανάγκη του ανθρώπου να ενώνει, να ερμηνεύει και να λυτρώνει το παρελθόν του, βρίσκοντας νόημα μέσα από τη διαχρονική υλική και πνευματική παράδοση.
Κατά την δημιουργία του πρώτου ελληνικού ανεξάρτητου κράτους, η έλλειψη δημόσιων κτιρίων, οδήγησε τους Βαυαρούς στην απόφαση να χρησιμοποιήσουν αρκετές εκκλησίες, που βρίσκονταν τότε σε καλή κατάσταση για κρατικές ανάγκες. Έτσι ο μικρός αυτός ναός από το 1834 έως το 1839 μ.Χ. χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη αρχαιοτήτων, ενώ από το 1839 έως το 1862 μ.Χ. μετετράπη σε Δημόσια Βιβλιοθήκη.
Κατά το 1842 μ.Χ. και εντεύθεν που γίνεται η θεμελίωση του σημερινού Μητροπολιτικού Ναού της Αθήνας (περατώθηκε μετά από 20 χρόνια), πλήθος αρχιτεκτόνων, τεχνιτών και κτιστών που επισκέφτηκαν το χώρο, αναγνώρισαν την σπουδαία ιστορική και αρχιτεκτονική αξία του ναού με συνέπεια να επιμεληθούν την συντήρησή του.
Το 1860 μ.Χ. μετατρέπεται σε παρεκκλήσι του μητροπολιτικού ναού των Αθηνών. Από τότε χρησιμοποιείται η ειρωνική - πειρακτική φράση για τα ζευγάρια με μεγάλη υψομετρική διαφορά ότι ομοιάζουν με την Μητρόπολη και τον Άγιο Ελευθέριο.
Το 1861 μ.Χ., η Εκκλησία, έπειτα από την αποτυχημένη δολοφονική απόπειρα κατά του βασιλέως Όθωνα το βράδυ της 6ης Σεπτεμβρίου (κατά τον εσπερινό του Αγίου Σώζωντος) και προτάσει της βασίλισσας Αμαλίας, μετονομάζεται σε Άγιο Σώζωντα.
Το 1863 μ.Χ., ο ναός αφιερώνεται στον Άγιο Ελευθέριο με αφορμή την έξωση του Όθωνα και την λήξη της Βαυαροκρατίας στην Ελλάδα. Η σύνδεση του Αγίου Ελευθερίου με την ιστορία της Αθήνας είναι διττή. Αφενός συνδέεται με την απελευθέρωση της πόλεως από τους Τούρκους - Βαυαρούς και αφετέρου συνδέεται με την αρχαία Ελλάδα, καθότι ο Βυζαντινός Ναός του Αγίου Ελευθερίου και προστάτη των εγκύων γυναικών οικοδομήθηκε στα θεμέλια του αρχαιϊκού ναού της θεότητας του τοκετού Ειλειθυίας.
Σήμερα ο βυζαντινός ναός του Αγίου Ελευθερίου, αποτελεί παρεκκλήσι της Μητροπόλεως Αθηνών και χρησιμοποιείται για τέλεση μυστηρίων και προσκύνηση σορών επισήμων προς πάνδημο ασπασμό.
Τέλος, να πούμε πως η χρήση σπολίων ήταν συνηθισμένη και στην Ιταλία, ειδικά στη Ρώμη. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η Πλατεία και η Βασιλική του Αγίου Πέτρου, για την κατασκευή των οποίων χρησιμοποιήθηκαν πέτρες από αρχαία μνημεία της Ρώμης, ανάμεσά τους και το Κολοσσαίο.
sources: byzantineathens.com, religiousgreece.gr
This is a fascinating piece. Thanks for this.