God abandons Antony
The poem that inspired Leonard Coen
ακολουθεί κείμενο στα ελληνικά
When suddenly, at midnight, you hear an invisible procession going by with exquisite music, voices, don’t mourn your luck that’s failing now, work gone wrong, your plans all proving deceptive—don’t mourn them uselessly. As one long prepared, and graced with courage, say goodbye to her, the Alexandria that is leaving. Above all, don’t fool yourself, don’t say it was a dream, your ears deceived you: don’t degrade yourself with empty hopes like these. As one long prepared, and graced with courage, as is right for you who proved worthy of this kind of city, go firmly to the window and listen with deep emotion, but not with the whining, the pleas of a coward; listen—your final delectation—to the voices, to the exquisite music of that strange procession, and say goodbye to her, to the Alexandria you are losing.
Reprinted from C. P. CAVAFY: Collected Poems Revised Edition, translated by Edmund Keeley and Philip Sherrard, edited by George Savvidis. Translation copyright © 1975, 1992 by Edmund Keeley and Philip Sherrard. Princeton University Press.
The poem “God Abandons Antony” by Constantine P. Cavafy was published in April 1911. The poet himself defined the beginning of his mature poetic production as the year 1911, so we could say that this poem stands at the threshold between his early and mature period. It might seem paradoxical to someone to call the period before 1911 “early” for a poet born in 1863, but Cavafy himself has stated: “As a general rule, great writers and poets wrote their best works when they were young, before old age. I am a poet of old age. The most vivid events do not inspire me immediately. Time needs to pass first. Then I reminisce about them and get inspired.”¹
The poem refers to a historical event, the fall of Mark Antony, the Roman general and politician, who, with the civil war that broke out after the death of Caesar, as a member of the victorious triumvirate, became the ruler of the eastern Roman state. However, he later allied himself with Cleopatra, the Ptolemaic Queen of Egypt, which led to a new civil war. They were defeated by Octavian at the naval battle of Actium in 31 B.C., who then followed them to Alexandria. There, Antony’s own troops turned against him, with Antony and subsequently Cleopatra committing suicide, and Egypt becoming a province of the Roman imperium under Octavian.²
Cavafy, an excellent connoisseur of Greek history and its literary sources, refers to this historical event as it is described in Plutarch’s Parallel Lives. In fact, the title of the poem is taken verbatim from a passage of Plutarch:
“On this night, it is said, almost at midnight, in the quiet and gloom of the city, due to fear and expectation of what was to come, sudden and measured sounds of various instruments were heard, along with the shouting of a crowd accompanied by revelry and satyr-like leaps, as if a troupe was noisily passing through. The movement was toward the middle of the city, out the gate facing the enemy, and this caused the greatest noise. Those who considered it thought it was a sign that the god abandons Antony, who had lived in close association and communion with himself.”³
Cavafy uses this historical context to express philosophical and didactic reflections on the acceptance of defeat and loss, with the poem serving as a metaphor for the fall of Hellenistic Alexandria and the change of an era. It stands as one of Cavafy’s first significant works that combine historical material with philosophical inquiries. The poet would continue to draw inspiration from history many times until his death, transforming it into poetry. Indeed, towards the end of his life, he said of himself:
“Many poets are only poets. Porphyras, for example, is only a poet. Palamas is not. He wrote stories. I am a poet - historian. I could never write a novel or a play; but I feel within me 125 voices (ed. note: his 125 poems) telling me that I could write history. But now it is too late.”⁴
Cavafy was specifically inspired by Alexandria on numerous occasions. For this reason also, he is often referred to as the Great Alexandrian. George Seferis himself (ed.note: Nobel prize winner in 1963 for literature), in moments of great poetic sensitivity and moved admiration, compared the Alexandrian element in Cavafy’s work to the elusive old man of the Alexandrian sea, Proteus, who constantly escaped by changing forms.⁵ Thus, Cavafy is much more than what he attributes to himself. He is the thinker of the past, the poet of decline and inner strength. He is a historian, as he likes to call himself, but at the same time lyrical, intensely philosophical, hedonistic, and sensual. Indeed, the historical realm often approaches such a level of hedonism that it becomes difficult to classify some of his poems.⁶ He lives in the Hellenistic microcosm of Alexandria, a multicultural, cosmopolitan but decadent city, having also spent a few years of his youth in England. His era is characterized by transition, as the traditional image of Hellenism is replaced by a new cultural framework, partly accepting decline, something evident more or less in all his poems.
Similarly transitional is the era of the shift from the Roman res publica to the Roman imperium. Even more so with the annexation of Egypt, as this marks the transition from the Greek new world—a great outcome of Alexander the Great’s marvelous pan-Hellenic expedition—to the world of the all-powerful Rome, which became the driving force behind the development that led to the formation of modern societies, institutions, and civilizations, and ultimately to Western civilization as we know it today.
So, where can we place God Abandons Antony?
The poem is certainly one of Cavafy’s most powerful, identity-defining, and technically accomplished works.⁷ However, if we must categorize it, we could quite fittingly describe it as “deeply dramatic” due to its characteristics. Tellos Agras offers us a definition of Cavafy’s dramatic poetry in relation to how it functions: through the means of dramatic vividness, that is, rhetorical or dramatic imagination, one element of which is tragic irony—also known as Cavafian irony. Moreover, it employs rhetorical devices such as doubling (anadiplosis), repetitions, etc., and above all, the outlining of historical and psychological characters.⁸
And God Abandons Antony contains all of these elements. The historical figure—the New Dionysus, as Antony called himself—is implied to be abandoned by the god Dionysus through the Bacchic troupe that, according to Plutarch, departs from Alexandria, notably through the gate leading toward the enemy. The end is near.
Oh, the irony!
Conversely, G. P. Savvidis categorizes it “relentlessly” among the philosophical or didactic poems, because of the repeated second-person singular imperatives and more precisely among the exhortations “to oneself” or rather “to anyone concerned.”⁹
The poet himself likely detested any attempt to confine him within “boxes.” In Georgios Lechonitis’s effort to obtain some clarifications from the poet about a number of his poems shortly before his death, Cavafy was doric, terse and clear, including about God Abandons Antony:
“It refers to the time when the defeated Antony was besieged by Octavian in Alexandria (see Plutarch’s Life of Antony) and the moment when even his patron god Dionysus abandons him (invisible troupe). The poem teaches us that we must face misfortune with dignity.”¹⁰
The Apostolidis brothers and father, on the other hand, characterize Cavafy’s poetry, among other things, as initiatory, since in order to understand it, the reader needs to have been initiated into the Cavafian world, having, at the very least, some knowledge of history. “We loved, read, and reread ‘God Abandons Antony,’ and despite its obscurities, we made it our own—as always happens with powerful initiatory poetry that holds the lover captive,” they say. And they continue, confirming the reputation of the fair and impartial critic: “If, however, there is anything we should find to reproach it for, we would not have much difficulty in finding countless negatives: the affected erudition, starting from the very title. Then, the poet’s deliberate alterations of historical facts, as in ‘graced with courage,’ for example, while we know that Antony was, at the very least, famous for his courage and thus did not need any blessing or assistance. Finally, the very subject of the poem itself, like most of his poems, which are historically inspired, drastically limits its reach to the intellectuals.”
However, it is precisely these historical alterations—the vagueness of the historical moment, omitting Plutarch’s details and borrowing only the title from him verbatim—that, according to the same critics, ultimately make the poem accessible even to those not initiated into the intricacies of history. This is because Cavafy wishes the reader to focus on the dramatic moment itself, regardless of time and place. On the final monologue before the definitive fall of every curtain. On every person’s stance before great descents, especially before the greatest of all: the descent into Hades!¹⁰
And if one considers it typical Cavafian irony that numerous, even “countless,” negatives are found in the poetry of the Great Alexandrian, it is worth noting, in conclusion, that Cavafy was met by his contemporary poets and writers with mixed feelings—ranging less from admiration and more from criticism and caution. Characteristically, the Zakynthian novelist, journalist, and playwright Grigorios Xenopoulos recounts the first time he came across a poem by Cavafy: “The poem was certainly not exceptional, but it must have had something distinct and unusual, because the name I saw at the bottom, new and completely unknown—Constantine P. Cavafy—stuck with me from then on.” George Seferis, too, was initially quite reserved toward Cavafy but eventually recognized the uniqueness and depth of Cavafy’s poetry, emphasizing its singularity and its connection to European modernism. He studied him profoundly, even comparing him to the creator of The Waste Land, T.S. Eliot, who, along with Seferis, played the most significant role in ensuring that Cavafy was recognized, even posthumously abroad, to become one of the most renowned Greek poets in the English-speaking world and beyond.
Going back to Seferis once again, he has said “The death of the poet is the completion of a birth”. Indeed. For it is precisely at death that the finished—not necessarily complete—work begins to live independently and autonomously from its creator. The poet Constantine Cavafy, had early on formed a rather pessimistic view of the future of his work with the lines:
“I shall draw from the Bank of the Future but very few bills of exchange”13
could hardly have imagined that, 68 years after his death, the “lover troubadour of the 20th century,” Leonard Cohen, would be inspired by God Abandons Antony to write one of his most beautiful songs, Alexandria Leaving:
And you who had the honor of her evening And by that honor had your own restored Say goodbye to Alexandra leaving Alexandra leaving with her lord
And if, by some magical means, a time traveler had told him this, I am sure that the poet, after smiling faintly, would have repeated something like what the writer and journalist Chuck Palahniuk have said: “We all die. The goal isn't to live forever, the goal is to create something that will.”
all notes can be found at the end of the greek text
Listen to Leonard Cohen recite the poem himself:
© 2025, Konstantinos Mitroudis, All rights reserved
ακολουθεί το κείμενο στα ελληνικά:
Ἀπολείπειν ὁ θεὸς Ἀντώνιον
Σὰν ἔξαφνα, ὥρα μεσάνυχτ’ ἀκουσθεῖ
ἀόρατος θίασος νὰ περνᾶ,
μὲ μουσικὲς ἐξαίσιες, μὲ φωνές—
τὴν τύχη σου ποὺ ἐνδίδει πιά, τὰ ἔργα σου
ποὺ ἀπέτυχαν, τὰ σχέδια τῆς ζωῆς σου
ποὺ βγῆκαν ὅλα πλάνες, μὴ ἀνωφέλετα θρηνήσεις.
Σὰν ἕτοιμος ἀπὸ καιρό, σὰ θαρραλέος,
ἀποχαιρέτα την, τὴν Ἀλεξάνδρεια ποὺ φεύγει.
Πρὸ πάντων νὰ μὴ γελασθεῖς, μὴν πεῖς πὼς ἦταν
ἕνα ὄνειρο, πὼς ἀπατήθηκεν ἡ ἀκοή σου·
μάταιες ἐλπίδες τέτοιες μὴν καταδεχθείς.
Σὰν ἕτοιμος ἀπὸ καιρό, σὰ θαρραλέος,
σὰν ποὺ ταιριάζει σὲ ποὺ ἀξιώθηκες μιὰ τέτοια πόλι,
πλησίασε σταθερὰ πρὸς τὸ παράθυρο,
κι ἄκουσε μὲ συγκίνησιν, ἀλλ’ ὄχι
μὲ τῶν δειλῶν τὰ παρακάλια καὶ παράπονα,
ὡς τελευταία ἀπόλαυσι τοὺς ἤχους,
τὰ ἐξαίσια ὄργανα τοῦ μυστικοῦ θιάσου,
κι ἀποχαιρέτα την, τὴν Ἀλεξάνδρεια ποὺ χάνεις.
Το ποίημα του Κωνσταντίνου Π. Καβάφη Ἀπολείπειν ὁ θεὸς Ἀντώνιον γράφτηκε τον Νοέμβριο του 1910 και δημοσιεύτηκε τον Απρίλιο του 1911, στο περιοδικό Γράμματα. Ο ίδιος ο ποιητής, οριοθετούσε την ώριμή του ποιητική παραγωγή, με το έτος 1911, οπότε το εν λόγω ποίημα θα λέγαμε ότι είναι στο μεταίχμιο της πρώιμης με την ώριμη περίοδό του. Θα φαινόταν οξύμωρο βέβαια σε κάποιον, να ονομάζεται πρώιμη η περίοδος προ του 1911, ενός ποιητή που γεννήθηκε το 1863, μα ο ίδιος ο Καβάφης έχει δηλώσει: “Κατὰ γενικὸν κανόνα οἱ μεγάλοι συγγραφεῖς καὶ ποιηταὶ ἔγραψαν τὰ καλύτερά τους ἔργα εἰς ἡλικίαν νέαν, πρὸ τοῦ γήρατος, Ἐγὼ εἶμαι ποιητὴς τοῦ γήρατος. Τὰ ζωηρότερα γεγονότα δὲν μοὶ ἐμπνέουν ἀμέσως. Χρειάζεται πρῶτα νὰ περάσει καιρός. Κατόπιν τὰ ἐνθυμοῦμαι καὶ ἐμπνέομαι.”1
Το ποίημα αναφέρεται σε ένα ιστορικό γεγονός, την πτώση του Μάρκου Αντώνιου, του Ρωμαίου στρατηγού και πολιτικού, που με τον εμφύλιο ο οποίος ξέσπασε μετά τον θάνατο του Καίσαρος, βρέθηκε ως μέλος της νικηφόρας τριανδρίας να ΄ναι ο άρχων του ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους. Στη συνέχεια όμως, συνδέθηκε με την Κλεοπάτρα, την Πτολεμαία Βασίλισσα της Αιγύπτου, με αποτέλεσμα να ξεσπάσει νέος εμφύλιος πόλεμος και να ηττηθούν από τον Οκταβιανό στη ναυμαχία του Ακτίου το 31 π.Χ. ο οποίος τους ακολούθησε στην Αλεξάνδρεια. Εκεί, τα ίδια τα στρατεύματα του Αντώνιου στράφηκαν εναντίον του, με τον Αντώνιο και εν συνεχεία την Κλεοπάτρα να αυτοκτονούν και την Αίγυπτο να γίνεται επαρχία του Ρωμαϊκού imperium πια, υπό τον Οκταβιανό.2
Ο Καβάφης, άριστος γνώστης της ελληνικής ιστορίας και των φιλολογικών πηγών της, αναφέρεται σε αυτό το ιστορικό γεγονός όπως αυτό περιγράφεται στους Βίους Παράλληλους του Πλουτάρχου. Ο τίτλος μάλιστα του ποιήματος, είναι αυτούσιος παρμένος από μια περικοπή του Πλουτάρχου: Ἐν ταύτῃ τὴ νυκτὶ λέγεται μεσούση σχεδόν, ἐν ἡσυχίᾳ καὶ κατηφεία τῆς πόλεως διὰ φόβον καὶ προσδοκίαν τοῦ μέλλοντος οὔσης, αἰφνίδιον ὀργάνων τε παντοδαπῶν ἐμμελεῖς φωνὰς ἀκουσθῆναι καὶ βοὴν ὄχλου μετ' εὐασμὼν καὶ πηδήσεων σατυρικῶν, ὦσπερ θιάσου τινὸς οὔκ ἀθορύβως ἐξελαύνοντος· εἶναι δὲ τὴν ὁρμὴν ὁμοῦ τί διὰ τῆς πόλεως μέσης ἐπὶ τὴν πύλην ἔξω τὴν τερραμμένην πρὸς τοὺς πολεμίους, καὶ ταύτη τὸν θόρυβον ἐκπεσεῖν πλεῖστον γενόμενον. Ἐδόκει δὲ τοῖς ἀναλογιζόμενοις τὸ σημεῖον ἀπολείπειν ὁ θεὸς Ἀντώνιον, ὦ μάλιστα συνεξομοιὼν καὶ συνοικειὼν ἑαυτὸν διετέλεσεν.³
Ο Καβάφης χρησιμοποιεί αυτό το ιστορικό πλαίσιο για να εκφράσει φιλοσοφικές και διδακτικές σκέψεις για την αποδοχή της ήττας και της απώλειας, με το ποίημα να αποτελεί μια μεταφορά για την πτώση της ελληνιστικής Αλεξάνδρειας και την αλλαγή εποχής, αποτελώντας ένα από τα πρώτα σημαντικά έργα του Καβάφη που συνδυάζουν ιστορικό υλικό με φιλοσοφικές αναζητήσεις. Ο ποιητής θα εμπνέονταν πολλές φορές ακόμη μέχρι το θάνατό του από την ιστορία, για να τη μετατρέψει σε ποίηση. Ο ίδιος, άλλωστε, έλεγε για τον εαυτό του προς το τέλος της ζωής του: “Πολλοὶ ποιηταὶ εἶναι μόνον ποιηταί. Ὁ Πορφύρας π.χ. εἶναι μόνον ποιητής. Ὁ Παλαμᾶς ὄχι. Ἔγραψε διηγήματα. Ἐγὼ εἶμαι ποιητὴς ἱστορικός. Ποτέ μου δὲν θὰ μποροῦσα νὰ γράψω μυθιστόρημα ἢ θέατρον· ἀλλ' αἰσθάνομαι μέσα μου 125 φωνὲς νὰ μὲ λέγουν ὅτι θὰ μποροῦσα νὰ γράψω ἱστορίαν. Μὰ τώρα εἶναι πιὰ ἀργά.” 4
Ο Καβάφης εμπνεύστηκε συγκεκριμένα από την Αλεξάνδρεια ουκ ολίγες φορές. Γι’ αυτό και αναφέρεται συχνά ως ο Μεγάλος Αλεξανδρινός. Ο ίδιος ο Γ. Σεφέρης, σε στιγμές μεγάλης ποιητικής ευαισθησίας και συγκινημένου θαυμασμού, παρομοίαζε το αλεξανδρινό στοιχείο στο έργο του Καβάφη, με τον απατηλό γέρο της αλεξανδρινής θάλασσας, τον Πρωτέα, που ολοένα ξέφευγε αλλάζοντας μορφές.5 Είναι λοιπόν ο Καβάφης, πολλά περισσότερα απ’ όσα καταλογίζει ο ίδιος στον εαυτό του. Είναι ο στοχαστής του παρελθόντος, ο ποιητής της παρακμής και της εσωτερικής δύναμης. Είναι ιστορικός, όπως αρέσκεται να λέει για τον εαυτό του, αλλά συνάμα λυρικός, έντονα φιλοσοφικός, ηδονικός και αισθησιακός.
Η ιστορική περιοχή βέβαια πολλές φορές, προσεγγίζει τόσο στην ηδονική, που είναι δύσκολο να κατατάξει κανείς ορισμένα ποιήματά του.6 Ζει στον ελληνιστικό μικρόκοσμο της Αλεξάνδρειας, πόλη πολυπολιτισμική, κοσμοπολίτικη αλλά παρακμασμένη, αφού έχει ζήσει για λίγα χρόνια της εφηβείας του και στην Αγγλία. Η εποχή του χαρακτηρίζεται από μετάβαση, καθώς η παραδοσιακή εικόνα του ελληνισμού αντικαθίσταται από ένα νέο πολιτισμικό σχήμα, εν μέρει αποδεχόμενο την παρακμή, κάτι που είναι πρόδηλο λιγότερο ή περισσότερο σε όλα τα ποιήματά του.
Ομοίως μεταβατική είναι και η εποχή της μετάβασης από τη ρωμαϊκή res publica στο ρωμαϊκό imperium. Ακόμα περισσότερο, με την προσάρτηση της Αιγύπτου μάλιστα σε αυτό, καθώς λαμβάνει χώρα η μετάβαση από τον ελληνικό καινούριο κόσμο, μέγα, αποτέλεσμα της θαυμάσιας πανελλήνιας εκστρατείας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, στον κόσμο της παντοκράτειρας Ρώμης, που αποτέλεσε κινητήρια δύναμη της εξέλιξης η οποία οδήγησε στη διαμόρφωση των σύγχρονων κοινωνιών, θεσμών και πολιτισμών και τελικά στον δυτικό πολιτισμό όπως τον γνωρίζουμε μέχρι και σήμερα.
Πού μπορούμε να κατατάξουμε το Ἀπολείπειν ὁ θεὸς Ἀντώνιον, λοιπόν;
Το ποίημα είν’ ασφαλώς απ’ τα ισχυρότερα, πιο ταυτοτικά και με την αρτιότερη τεχνική ποιήματα του Καβάφη.7 Αν πρέπει όμως οπωσδήποτε να το κατατάξουμε σε μια κατηγορία, θα μπορούσαμε κάλλιστα λόγω των χαρακτηριστικών του να το χαρακτηρίσουμε “βαθιά δραματικό”. Ο Τέλλος Άγρας μας δίνει τον ορισμό της δραματικής ποίησης του Καβάφη, σε σχέση με το πώς αυτή λειτουργεί: με τα μέσα της δραματικής ενάργειας, δηλαδή με τη ρητορική ή δραματική φαντασία, που ένα από τα στοιχεία της είναι η τραγική ειρωνεία, η λεγόμενη και καβαφική ειρωνεία. Επιπλέον, χρησιμοποιεί ρητορικά σχήματα όπως αναδιπλώσεις, επαναλήψεις κλπ και προπάντων, τη διαγραφή ιστορικών και ψυχολογικών χαρακτήρων.8
Και το Ἀπολείπειν ὁ θεὸς Ἀντώνιον, τα έχει όλα αυτά. Το ιστορικό πρόσωπο, ο Νέος Διόνυσος, όπως χαρακτήριζε ο Αντώνιος τον εαυτό του, υποδηλώνεται ότι εγκαταλείπεται από τον θεό Διόνυσο, μέσω του βακχικού θιάσου που αποχωρεί κατά τον Πλούταρχο από την Αλεξάνδρεια, μέσω μάλιστα της πύλης που οδηγεί προ τους πολέμιους. Το τέλος είναι κοντά. Τι ειρωνεία!
Ο Γ. Π. Σαββίδης από την άλλη, το κατατάσσει “αδίστακτα” εξαιτίας των απανωτών προστακτικών σε δεύτερο ενικό, στα φιλοσοφικά ή διδακτικά ποιήματα και ακριβέστερα στα παραινετικά “εις εαυτόν” ή μάλλον “εις πάντα αρμόδιον”.9
Ο ίδιος ο δημιουργός του ποιήματος, πιθανότατα να απεχθάνονταν οποιαδήποτε προσπάθειά μας να τον εντάξουμε σε “κουτάκια”. Στην προσπάθεια του Γεώργιου Λεχωνίτη να του δώσει ο ποιητής μερικές διασαφηνίσεις πάνω σε έναν αριθμό ποιημάτων του λίγο πριν το θάνατό του, αυτός ήταν δωρικός και ξεκάθαρος, και για το Ἀπολείπειν ὁ θεὸς Ἀντώνιον: “Ἀναφέρεται εἰς τὴν ἐποχὴν καθ' ἥν ὁ ἡττηθεὶς Ἀντώνιος ἐπολιορκεῖτο ὑπὸ τοῦ Ὀκταβιανοῦ εἰς τὴν Ἀλεξάνδρειαν (ἰδὲ Πλουτάρχου Βίον Ἀντώνιον) καὶ τὴν στιγμὴν καθ' ἥν καὶ αὐτὸς ὁ προστάτης θεὸς Διόνυσος τὸν ἐγκαταλείπει (ἀόρατος θίασος). Τὸ ποίημα μᾶς διδάσκει, ὅτι πρέπει νὰ ἀντικρίζωμεν τὴν συμφορὰν μὲ ἀξιοπρέπειαν.” 10
Οι αδελφοί και πατήρ Αποστολίδη από την άλλη, χαρακτηρίζουν την ποίηση του Καβάφη μεταξύ άλλων και μυητική, καθώς για να γίνει κατανοητή, είναι ανάγκη ο αναγνώστης να έχει μυηθεί στον καβαφικό κόσμο, έχοντας αν μη τι άλλο γνώσεις ιστορίας. “Το Ἀπολείπειν ὁ θεὸς Ἀντώνιον” λένε, “το αγαπήσαμε, το διαβάσαμε και το ξαναδιαβάσαμε και παρά τα μη εύληπτά του, το οικοιωθήκαμε - όπως πάντα συμβαίνει με ισχυρά χειροκρατούσα τον εραστή της μυητική ποίηση”. Και συνεχίζουν, επιβεβαιώνοντας τη φήμη του ακριβοδίκαιου και αδέκαστου κριτικού: “Αν πάντως κάτι θα ‘πρεπε να βρούμε να του καταλογίσουμε, δεν θα δυσκολευόμασταν ιδιαίτερα να βρούμε πλείστα μάλιστα αρνητικά: η επιτηδευμένη λογιοσύνη, από τον τίτλο ακόμη. Έπειτα, οι συνειδητές αλλοιώσεις των ιστορικών δεδομένων που κάνει ο ποιητής, στο σὰ θαρραλέος για παράδειγμα, ενώ γνωρίζουμε ότι ο Αντώνιος αν μη τι άλλο φημίζονταν για τη γενναιότητά του. Τέλος, το ίδιο το θέμα του ποιήματος, όπως και τα περισσότερα ποιήματά του βέβαια, τα εξ ιστορικής αφορμής ποιούμενα, περιορίζει την εμβέλειά του δραστικά στους μορφωμένους και τους λόγιους.” 11
Όμως αυτές ακριβώς οι ιστορικές αλλοιώσεις, η αοριστία στην ιστορική στιγμή παραλείποντας τις λεπτομέρειες του Πλουτάρχου, παρά δανειζόμενος μόνο τον τίτλο του από αυτόν αυτούσιο, είναι που κάνουν τελικά κατά τους ίδιους το ποίημα προσιτό και στους μη μυημένους στις λεπτομέρειες της ιστορίας, Γιατί ο Καβάφης επιθυμεί να εστιάσει ο αναγνώστης στη δραματική στιγμή αυτή καθαυτή, ασχέτως χώρου και χρόνου. Στον τελικό μονόλογο πριν το οριστικό πέσιμο κάθε αυλαίας. Στη στάση κάθε του ανθρώπου μπρος στις μεγάλες καθόδους, και μάλιστα μπρος στη μεγαλύτερη όλων: της εις Άδου κατάβασιν!11
Και αν θεωρήσει κανείς καβαφική ειρωνεία να βρίσκονται αρνητικά και μάλιστα “πλείστα” στην ποίηση του Μεγάλου Αλεξανδρινού, αξίζει να ειπωθεί κλείνοντας, πως ο Καβάφης αντιμετωπίστηκε από τους σύγχρονούς του ποιητές και λογοτέχνες με ανάμεικτα συναισθήματα, που κυμαίνονταν λιγότερο από θαυμασμό και περισσότερο από κριτική και επιφυλακτικότητα. Χαρακτηριστικά, ο Ζακυνθινός μυθιστοριογράφος, δημοσιογράφος και συγγραφέας θεατρικών έργων, Γρηγόριος Ξενόπουλος, αναφέρει για την πρώτη φορά που έπεσε στα χέρια του ποίημα του Καβάφη: Τὸ ποίημα δὲν ἦτο βέβαια ἔξοχον, ἀλλὰ πρέπει νὰ εἶχε κάτι τὸ ξεχωριστὸν καὶ τὸ ἀσυνείθιστον, διότι τὸ ὄνομα ποὺ εἶδα ἀπὸ κάτω, τὸ νέον καὶ ὅλως διόλου ἄγνωστον -Κωνσταντῖνος Π. Καβάφης- μοῦ ἐκαρφώθη ἀπὸ τότε.12
Ο Γιώργος Σεφέρης επίσης, ήταν αρχικά αρκετά επιφυλακτικός απέναντι στον Καβάφη, μα τελικά αναγνώρισε την ιδιαιτερότητα και τη βαθύτητα της καβαφικής ποίησης, τονίζοντας τη μοναδικότητά της και τη σχέση της με την ευρωπαϊκή πρωτοπορία. Τον μελέτησε βαθιά μάλιστα, συγκρίνοντάς τον με τον δημιουργό του ποιήματος Έρημη Χώρα T.S. Eliot, o οποίος μάλιστα μαζί με τον Σεφέρη, έπαιξαν τον σημαντικότερο ρόλο να αναγνωριστεί ο Καβάφης έστω και μετά θάνατον στο εξωτερικό, για να αποτελεί πια έναν από τους πιο αναγνωρίσιμους Έλληνες ποιητές στον αγγλόφωνο και όχι μόνο κόσμο.
Ο Σεφέρης, ξανά, μας είπε “Ὁ θάνατος τοῦ ποιητῆ εἶναι ἡ συντέλεια μιᾶς γέννησης”. Πράγματι. Γιατί τότε ακριβώς, με το θάνατο, αρχίζει να ζει αυτοδύναμα και ανεξάρτητα από το δημιουργό του το τελειωμένο - και όχι αναγκαστικά ολοκληρωμένο - έργο. Ο ποιητής Κωνσταντίνος Καβάφης, που είχε πολύ πρώιμα εξορκίσει το μέλλον του έργου του με τους στίχους:
ἐγὼ στὴν Τράπεζα τοῦ Μέλλοντος ἐπάνω
πὸλὺ ὀλίγα συναλλάγματα θὰ βγάλλω13
δύσκολα θα μπορούσε να διανοηθεί πως 68 χρόνια μετά το θάνατό του, ο “εραστής τροβαδούρος του 20ού αιώνα” Leonard Cohen, θα εμπνέονταν από το Ἀπολείπειν ὁ θεὸς Ἀντώνιον για να γράψει ένα από τα πιο όμορφα τραγούδια του, το Alexandria Leaving:
And you who had the honor of her evening
And by that honor had your own restored
Say goodbye to Alexandra leaving
Alexandra leaving with her lord
Κι αν με κάποιον μαγικό τρόπο του το έλεγε κάποιος ταξιδευτής του χρόνου, είμαι σίγουρος ότι ο ποιητής, αφού μειδίαζε, θα επαναλάμβανε κάτι σαν αυτό που έχει πει ο συγγραφέας και δημοσιογράφος Chuck Palahniuk: “We all die. The goal isn't to live forever, the goal is to create something that will”.
1: Γ. Λεχωνίτη, Καβαφικά Αυτοσχόλια, Αλεξάνδρεια, 1942
2: Ιστορικά και άλλα πρόσωπα στην ποίηση του Καβάφη, Κυρ. Ντελόπουλος, Αθήνα, 1972
3: Βίος Αντώνιου, ΟΕ΄, 4-6, Πλούταρχος
4: Γ. Λεχωνίτη, Καβαφικά Αυτοσχόλια, Αλεξάνδρεια, 1942
5: Στρατής Τσίρκας “Ένας απατηλός Γέρος”, Εισαγωγή στην ποίηση του Καβάφη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1994
6: Μιχάλης Πιερής “Καβάφης και Ιστορία”, Εισαγωγή στην ποίηση του Καβάφη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1994
7: Ρένος, Ήρκος, Στάντης Αποστολίδης, Κ.Π. Καβάφης: Άπαντα τα δημοσιευμένα ποιήματα, Τα Νέα Ελληνικά, 2002
8: Νάσος Βαγενάς “Η ειρωνική γλώσσα”, Εισαγωγή στην ποίηση του Καβάφη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1994
9: Γεώργιος Π. Σαββίδης “Διαβάζοντας τρία σχολικά ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη (Φωνές, Απολείπειν ο θεός Αντώνιον, Αλεξανδρινοί βασιλείς)”, Φιλόλογος, τχ. 11-12, Οκτώβριος 1977
10: Γ. Λεχωνίτη, Καβαφικά Αυτοσχόλια, Αλεξάνδρεια, 1942
11: Ρένος, Ήρκος, Στάντης Αποστολίδης, Κ.Π. Καβάφης: Άπαντα τα δημοσιευμένα ποιήματα, Τα Νέα Ελληνικά, 2002
12: Γ. Ξενόπουλος “Ένας ποιητής”, Εισαγωγή στην ποίηση του Καβάφη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1994
13: Δ. Δασκαλόπουλος “Οι Καβαφικές έρευνες σήμερα”, Εισαγωγή στην ποίηση του Καβάφη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1994
© 2025, Κωνσταντίνος Μητρούδης