Ύβρις, άτη, νέμεσις και τίσις
Η τύχη του ισχυρότερου που κάνει ό,τι του επιτρέπει η δύναμή του
Τις τελευταίες ημέρες, με αφορμή τον διάλογο μεταξύ του Προέδρου της Ουκρανίας Ζελένσκυ και των Προέδρου και Αντιπροέδρου των ΗΠΑ Τραμπ και Βανς στο οβάλ γραφείο, κυκλοφορεί πολύ ο διάλογος των Μηλίων με τους Αθηναίους όπως τον αποτύπωσε ο Θουκυδίδης στις Ιστορίες του. Ο διάλογος αποτελεί αντικείμενο μελέτης παγκοσμίως όσων μελετούν την ιστορία και σημαία των οπαδών της real politik, πολιτικής που βασίζεται στο ρεαλισμό και τα πραγματικά γεγονότα και στοιχεία και όχι στις φρούδες ελπίδες και τους συναισθηματισμούς.
Είναι όμως αυτή η μεγάλη εικόνα;
Εν ολίγοις, οι Αθηναίοι το 416 π.Χ. στα πλαίσια του Πελοποννησιακού πολέμου, μεταβαίνουν στη Μήλο προσπαθώντας να την εντάξουν στην Αθηναϊκή Συμμαχία. Εκεί λοιπόν, διαμείβεται ότι το δίκαιο του ισχυρού είναι αυτό που πάντα ορίζει τις τύχες των αδυνάτων. Οι Μήλιοι προσπάθησαν με επιχειρήματα περί δικαιοσύνης και ηθικής να διατηρήσουν την ουδετερότητά τους, να πείσουν τους Αθηναίους να τους δεχθούν ως φίλους και να μην τους υποδουλώσουν, όπως έβλεπαν οι ίδιοι τη με το στανιό προσχώρησή τους στη Συμμαχία. Τελικά όμως, με τη βοήθεια μάλιστα συμπατριωτών τους Μηλίων που δεν συμφωνούσαν με την αδιάλλακτη στάση των ηγετών τους, οι οποίοι εκδήλωσαν την αντίθεσή τους όσο η πολιορκία κρατούσε επί μακρόν, σφαγιάστηκαν, εξανδραποδίστηκαν και η Μήλος ερημώθηκε μέχρι να εποικιστεί από 500 Αθηναίους εποίκους. Σ’ αυτό το διάλογο, υπάρχει ένα από τα πιο γνωστά ρητά του Θουκυδίδη, που στη σειρά παιχνιδιών στρατηγικής Total War υπάρχει στα αγγλικά ως εξής:
The strong did what they could and the weak suffered what they must
Ο ίδιος ο Θουκυδίδης, βέβαια, το είπε λίγο διαφορετικά:
89. ΑΘΗΝΑΙΟΙ: Κι εμείς λοιπόν δε θα πούμε με ωραίες φράσεις μακρούς λόγους, που δεν πρόκειται να σας πείσουν, ή ότι δίκαια έχουμε την ηγεμονία μας, επειδή νικήσαμε τους Πέρσες, ή ότι τώρα εκστρατεύουμε εναντίον σας, επειδή αδικούμαστε, κι από σας ζητούμε να μη νομίσετε πως θα μας πείσετε λέγοντας ή ότι, ενώ είστε άποικοι των Λακεδαιμόνιων, δεν πήρατε μέρος στον πόλεμο στο πλευρό τους ή δε μας κάματε κανένα κακό. Έχουμε την απαίτηση να επιδιώξουμε πιο πολύ να επιτύχουμε τα δυνατά από όσα κι οι δυο μας αληθινά έχουμε στο νου μας, αφού ξέρετε και ξέρουμε ότι κατά την κρίση των ανθρώπων το δίκαιο λογαριάζεται όταν υπάρχει ίση δύναμη για την επιβολή του κι ότι, όταν αυτό δε συμβαίνει, οι δυνατοί κάνουν ό,τι τους επιτρέπει η δύναμή τους κι οι αδύναμοι υποχωρούν κι αποδέχονται.
90. ΜΗΛΙΟΙ: Όπως εμείς τουλάχιστο νομίζουμε, είναι χρήσιμο (ανάγκη να μιλάμε γι' αυτό, επειδή εσείς τέτοια βάση βάλατε στη συζήτησή μας, να αφήσουμε κατά μέρος το δίκαιο και να μιλάμε για το συμφέρον) να μην καταργήσετε σεις αυτό το κοινό καλό, αλλά να υπάρχουν, γι' αυτόν που κάθε φορά βρίσκεται σε κίνδυνο, τα εύλογα και τα δίκαια και να ωφελείται κάπως αν πείσει, έστω κι αν τα επιχειρήματά του δε βρίσκονται μέσα στα πλαίσια του αυστηρού δικαίου. Κι αυτό δεν είναι σε σας λιγότερο συμφέρον από ό,τι σε μας, γιατί, αν νικηθείτε, θα μπορούσατε να γενείτε παράδειγμα στους άλλους για να σας επιβάλουν την πιο μεγάλη τιμωρία.
91. ΑΘ. Εμείς για το τέλος της ηγεμονίας μας, αν αυτή θα καταλυθεί κάποτε, δεν ανησυχούμε, γιατί δεν είναι επικίνδυνοι στους νικημένους όσοι, όπως οι Λακεδαιμόνιοι, ασκούν ηγεμονία πάνω σε άλλους (άλλωστε η αντιδικία μας δεν είναι με τους Λακεδαιμονίους) αλλά επικίνδυνοι είναι οι υπήκοοι, αν τυχόν αυτοί ξεσηκωθούν και νικήσουν εκείνους που τους εξουσίαζαν. Όσο γι’ αυτό, ας μείνει σε μας η φροντίδα να αντιμετωπίσουμε τον κίνδυνο. Εκείνο όμως που θέλουμε τώρα να κάνουμε φανερό σε σας είναι ότι βρισκόμαστε εδώ για το συμφέρον της ηγεμονίας μας και όσα θα πούμε τώρα σκοπό έχουν τη σωτηρία της πολιτείας σας, επειδή θέλουμε και χωρίς κόπο να σας εξουσιάσουμε και για το συμφέρον και των δυο μας να σωθείτε.
92. ΜΗΛ. Και πώς μπορεί να συμβεί να είναι ίδια συμφέρον σε μας να γίνουμε δούλοι, όπως σε σας να γίνετε κύριοί μας;
93. ΑΘ. Επειδή σεις θα έχετε τη δυνατότητα να υποταχθείτε πριν να πάθετε τις πιο μεγάλες συμφορές, κι εμείς, αν δε σας καταστρέψουμε, θα έχουμε κέρδος.
94. ΜΗΛ. Ώστε δε θα δεχθείτε, μένοντας εμείς ήσυχοι, να είμαστε φίλοι αντί εχθροί, σύμμαχοι όμως κανενός από τους δυο σας;
95.ΑΘ. Όχι, γιατί δε μας βλάφτει τόσο η έχθρα σας όσο η φιλία σας. Η φιλία σας, στα μάτια των υπηκόων μας, θα ήταν απόδειξη αδυναμίας μας, ενώ το μίσος σας απόδειξη της δύναμής μας.
96. ΜΗΛ. Έτσι σκέφτονται οι υπήκοοί σας για το σωστό, ώστε να βάζουν στην ίδια μοίρα εκείνους που δεν έχουν καμιά φυλετική σχέση μαζί σας κι εκείνους που οι περισσότεροί τους είναι άποικοί σας, μερικοί μάλιστα απ' αυτούς αποστάτησαν κι υποτάχτηκαν;
97. ΑΘ. Ναι, γιατί νομίζουν ότι λόγια που να στηρίζονται στο δίκαιο δε λείπουν από κανένα, πιστεύουν όμως πως όσοι διατηρούν την ελευθερία τους το χρωστούν στη δύναμή τους κι ότι εμείς δεν εκστρατεύουμε εναντίον τους από φόβο. Ώστε το να σας υποτάξουμε εκτός που θα αύξαινε τους υπηκόους μας θα μας πρόσφερε και ασφάλεια, και μάλιστα αν σεις, νησιώτες και πιο αδύναμοι από άλλους δεν υπερισχύσετε απέναντί μας που είμαστε κυρίαρχοι στη θάλασσα.
98. ΜΗΛ. Και δε νομίζετε ότι υπάρχει ασφάλεια στην πρότασή μας εκείνη; Γιατί κι εδώ πάλι είναι ανάγκη, όπως εσείς μας υποχρεώσατε να αφήσουμε τους δίκαιους λόγους και ζητάτε να μας πείσετε να υποχωρήσουμε μπροστά στο δικό σας συμφέρον, έτσι κι εμείς να σας εξηγήσουμε το δικό μας συμφέρον, αν αυτό τυχαίνει να είναι μαζί και δικό σας, και να προσπαθήσουμε να σας πείσουμε. Γιατί πώς είναι δυνατό να μην κάμετε εχθρούς σας όσους τώρα είναι ουδέτεροι, όταν αυτοί, βλέποντας τα όσα έγιναν εδώ, πιστέψουν πως κάποτε σεις θα επιτεθείτε κι εναντίον τους; Και μ' αυτό τι άλλο θα πετύχετε παρά να ενισχύσετε αυτούς που είναι τώρα εχθροί σας, κι εκείνους που ποτέ δε σκέφτηκαν να γίνουν, παρά τη θέλησή τους, να τους στρέψετε εναντίον σας;
99.ΑΘ. Καθόλου, γιατί δε νομίζουμε ότι είναι πιο επικίνδυνοι για μας αυτοί που, κατοικώντας κάπου στη στεριά, εξαιτίας της ελευθερίας τους, θ' αργήσουν πολύ να πάρουν προφυλακτικά μέτρα εναντίον μας, αλλά οι νησιώτες, όσοι, όπως σεις, βρίσκονται κάπου ανεξάρτητοι, κι όσοι είναι κιόλας ερεθισμένοι από τις αναγκαίες πιέσεις της ηγεμονίας μας. Αυτοί λοιπόν, με το να στηριχτούν πολύ στην απερισκεψία, μπορούν να φέρουν, και τον εαυτό τους κι εμάς, σε φανερούς κινδύνους.
100.ΜΗΛ. Αν σεις για να μη χάσετε την ηγεμονία σας, κι οι υπήκοοί σας για να απαλλαγούν από αυτήν αψηφάτε τόσους κινδύνους, φανερό πως εμείς, που είμαστε ακόμη ελεύθεροι, θα δείχναμε μεγάλη ευτέλεια και δειλία, αν δεν κάναμε το παν προτού γίνουμε δούλοι.
101.ΑΘ. Όχι , αν αποφασίσετε συνετά. Γιατί δεν αγωνίζεστε με ίσους όρους για να δείξετε την ανδρεία σας, δηλαδή για να μην ντροπιαστείτε. Πιο πολύ πρόκειται να αποφασίσετε για τη σωτηρία σας, δηλαδή για το να μην αντιστέκεστε στους πολύ πιο δυνατούς σας.
(Θουκυδίδη, Ιστορίαι, Ε 89-101)
Μάλλον δεν είναι αυτή η μεγάλη εικόνα όμως.
Γιατί η ζωή σύμφωνα με τους αρχαίους Έλληνες, διέπονταν σε όλες τις εκφάνσεις της από τον εξής φαύλο κύκλο συμπεριφορών, που η μία έφερνε την άλλη: την ύβρη, την άτη, τη νέμεση και την τήση.
Ύβρη διέπρατε κάποιος που υπερεκτιμώντας τις ικανότητές του, αγνοούσε γραπτούς και άγραφους νόμους και συμπεριφερόταν υπεροπτικά και προσβλητικά στους άλλους, αλλά κυρίως απέναντι στους θεούς, καθώς με τη συμπεριφορά του προσπαθούσε να υπερβεί τα όρια που του επέβαλε η θνητή του φύση.
Η ύβρη επέφερε κοινωνική ανισσοροπία και κοσμική αταξία, με αποτέλεσμα την παρέμβαση των θεών, συνήθως του ίδιου του Δία, που έστελνε στον υβριστή την άτη, δηλαδή το θόλωμα, την τύφλωση του μυαλού, που τον οδηγούσε σε ανόητες πράξεις, διαδοχικά σφάλματα και νέες ύβρεις που προκαλούσαν την περίφημη
Νέμεση των θεών, δηλαδή τη δίκαια οργή τους και την εκδίκησή τους.
Τελικό αποτέλεσμα ήταν η τήση, δηλαδή η θεία τιμωρία και η συντριβή του υβριστή, συνήθως με θεαματικό τρόπο, που δρούσε έτσι και ως παράδειγμα προς αποφυγήν για τους υπόλοιπους.
Γιατί λοιπόν πιστεύω ότι δεν ήταν η σφαγή τελικά των Μηλίων η μεγάλη εικόνα;
Γιατί έντεκα χρόνια μετά την καταστροφή της Μήλου, όσοι Αθηναίοι επέζησαν της αποτυχημένης Σικελικής εκστρατείας, είδαν τον στόλο τους να κυριεύεται εξ ολοκλήρου και μάλιστα αμαχητί στους Αιγός Ποταμούς από τον Σπαρτιάτη στρατηγό Λύσανδρο και έναν χρόνο μετά τα Μακρά τείχη τους να καταστρέφονται από τον ίδιο στρατηγό. Οι Μήλιοι δεν ήταν εκεί για να δουν τη λήξη του Πελοποννησιακού πολέμου, όμως οι πάλαι ποτέ κραταιοί Αθηναίοι, ηττήθηκαν ταπεινωμένοι, όσοι δεν πέθαναν στα ορυχεία των Συρακούσιων και λίγο έλειψε να εξανδραποδιστούν όπως οι Μήλιοι, αν οι Σπαρτιάτες άκουγαν τους συμμάχους τους.
Ενδιαφέρον μάλιστα έχει να ακολουθήσει κανείς τον παραπάνω συλλογισμό “ύβρις, άτη, νέμεσις, τίσις” και στα μετέπειτα χρόνια, καθώς ο Λύσανδρος θολωμένος από τις νίκες και τη δημοφιλία του, πίστεψε πως είναι βασιλικότερος του βεσιλέως και προσπάθησε ανεπιτυχώς να πάρει το θρόνο της Σπάρτης από τον Αγησίλαο Β΄, για να πεθάνει τελικά στη μάχη της Αλιάρτου το 395 π.Χ. από τους πρώην συμμάχους του Θηβαίους.
Αργότερα οδηγηθήκαμε στη Θηβαϊκή ηγεμονία, μόνο για να συντριβεί και η Θήβα από τη Μακεδονία του Φιλίππου Β΄ και να γεννηθεί ένας νέος κόσμος…
Πάλι στις Ιστορίες του Θουκυδίδη πάντως, υπάρχει άλλο ένα ωραίο άλλο ρητό:
[2.43.4] οὓς νῦν ὑμεῖς ζηλώσαντες καὶ τὸ εὔδαιμον τὸ ἐλεύθερον, τὸ δ᾽ ἐλεύθερον τὸ εὔψυχον κρίναντες μὴ περιορᾶσθε τοὺς πολεμικοὺς κινδύνους. [2.43.5] οὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντες δικαιότερον ἀφειδοῖεν ἂν τοῦ βίου, οἷς ἐλπὶς οὐκ ἔστιν ἀγαθοῦ, ἀλλ᾽ οἷς ἡ ἐναντία μεταβολὴ ἐν τῷ ζῆν ἔτι κινδυνεύεται καὶ ἐν οἷς μάλιστα μεγάλα τὰ διαφέροντα, ἤν τι πταίσωσιν. [2.43.6] ἀλγεινοτέρα γὰρ ἀνδρί γε φρόνημα ἔχοντι ἡ μετὰ τοῦ [ἐν τῷ] μαλακισθῆναι κάκωσις ἢ ὁ μετὰ ῥώμης καὶ κοινῆς ἐλπίδος ἅμα γιγνόμενος ἀναίσθητος θάνατος.
[2.43.4] Έχοντας αυτούς για παράδειγμα και ξέροντας πως ευτυχία θα πει ελευθερία και ελευθερία σημαίνει ανδρεία, δεν πρέπει να δειλιάζετε μπροστά στους κινδύνους του πολέμου. [2.43.5] Δεν είναι αλήθεια πως όσοι δυστυχούν και δεν έχουν ελπίδα μιας καλύτερης μοίρας θυσιάζουν πιο εύκολα τη ζωή τους. Την θυσιάζουν εκείνοι που, αν θελήσουν να την σώσουν αποφεύγοντας το μοιραίο, κινδυνεύουν να πάθουν τον μεγαλύτερο εξευτελισμό αν νικηθούν. [2.43.6] Για τους ανδρείους ο εξευτελισμός της δειλίας είναι χειρότερος απ᾽ τον γενναίο κι αναπάντεχο θάνατο.
