Όσοι μελετούν ιστορία, είναι καταδικασμένοι
Γιατί μπαμπά να μάθω ιστορία;
Πριν καιρό υπέπεσε στην αντίληψή μου μία υπέροχη γελοιογραφία από τον καρτουνίστα του New Yorker, Tom Toro, που παράφραζε με υπέροχο τρόπο ένα ρητό του Τσώρτσιλ όπως νόμιζα και πάει κάπως έτσι στα ελληνικά: Αυτοί που δεν μελετούν ιστορία είναι καταδικασμένοι να την επαναλαμβάνουν. Όμως αυτοί που τη μελετούν, είναι καταδικασμένοι να κοιτούν απελπισμένοι τους γύρω τους να την επαναλαμβάνουν.
Δική μου η απόδοση στα ελληνικά οπότε μη βαράτε αν δεν συμφωνείτε επακριβώς. Άμα έχετε να προτείνετε καλύτερη εδώ είμαστε.
Την κράτησα λοιπόν από τότε, έχοντας αυτό εδώ το blog στο νου μου. Θες όμως τα παθήματα των τελευταίων ετών, ειδικά κατά τη διάρκεια της πανδημίας με ό,τι παπάτζα βάζει ο νους να κυκλοφορεί και να μην ξέρουμε τι να πιστέψουμε, θες η παρακολούθηση από μέρους μου fact checkers όπως το factreview και το ellinikahoaxes, θες το βιβλίο του Γιώργου Γιώτη “Οδηγός επιβίωσης στην εποχή της παραπληροφόρησης”, ένα βοήθημα για την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης και των fake news, δεν ξέρω τέλος πάντων τι, αλλά τώρα που έφτασε η στιγμή να τη δημοσιεύσω, κάτι μέσα μου με έκανε να θέλω να το ψάξω λίγο παραπάνω.
Κατ’ αρχάς, είχα τη γελοιογραφία όπως τη βλέπετε παραπάνω: χωρίς την υπογραφή του δημιουργού της. Με λίγο ψάξιμο στο google, τη βρήκα υπογεγραμμένη, αλλά δεν έβγαζα το όνομα. Με τα πολλά, βρήκα ότι ήταν του γελοιογράφου του The New Yorker, Tom Toro.
Τώρα πάμε στο ρητό αυτό καθαυτό: Έχουν αποδοθεί στον Τσώρτσιλ διάφορα ρητά, όπως το “στο εξής δεν θα λέμε ότι οι Έλληνες πολεμούν σαν ήρωες, αλλά ότι οι ήρωες πολεμούν σαν Έλληνες” ή “Η Γερμανία πρέπει να βομβαρδίζεται κάθε 50 χρόνια, δεν έχει σημασία να ξέρεις τον λόγο. Τον ξέρουν αυτοί”. Ο σερ Τσώρτσιλ ήταν πολυγραφότατος και ατακαδόρος, μα φαίνεται ότι με τα χρόνια του αποδόθηκαν πολλά πράγματα που δεν ήταν δικά του, καλά και άσχημα. Το πιο διάσημο ίσως, είναι μία στιχομυθία που διαμείφθηκε μεταξύ αυτού και της Λαίδης Άστον, με την οποία φαίνεται να μην συμπαθιούνταν. Όταν η Λαίδη του είπε ότι αν ήταν γυναίκα του, θα του έβαζε δηλητήριο στο τσάι και θα του έδινε να το πιει, ο Τσώρτσιλ υποτίθεται πως της απάντησε: Λαίδη μου, αν ήμουν σύζυγός σας, θα το έπινα ευχαρίστως.
Μπαμ! Τι της είπεεε! :)
Αλλά ξεφύγαμε. Ψάχνοντας λοιπόν ποιος είπε την πρώτη πρόταση της γελοιογραφίας “Those who don’t study history are doomed to repeat it”, στην αρχή όλα έδειχναν τον Τσώρτσιλ. Με λίγη υπομονή όμως, βρήκα πως τα σωστά credits οφείλονται στον George Santayana, έναν Ισπανοαμερικάνο φιλόσοφο, ποιητή και συγγραφέα.
Τη γελοιογραφία όμως, την κράτησα τόσο καιρό, για να απαντήσω στο ερώτημα που μου κάνουν συχνά τα παιδιά μου όταν παιδεύονται στο σχολείο προσπαθώντας να μάθουν πώς κέρδισαν τους Πέρσες οι αρχαίοι ημών πρόγονοι (και μετά το πήραν πάνω τους για αιώνες, αναγκάζοντας τον Σύλλα να τους πει ατακάρα πριν κάψει την Αθήνα - αξίζει ξεχωριστό ποστ), ποιες ήταν οι σημαντικότερες μεταρρυθμίσεις του Ιουστινιανού και γιατί έκαναν εμφύλιο οι Μωραΐτες με τους Ρουμελιώτες αντί να πολεμούν τους Τούρκους:
- Γιατί μπαμπά να μάθω ιστορία;
- Μα, είναι elementary, my dear γιε μου!
Για τα patterns ή ελληνοϊταλιστί, μοτίβα! Μελετώντας τα πεπραγμένα του παρελθόντος, μπορούμε να μην επανεφευρίσκουμε τον τροχό κάθε φορά που θέλουμε να τσουλήσουμε παρακάτω, αλλά να αντιγράφουμε σωστές πρακτικές που αποδείχθηκαν αποτελεσματικές. Ομοίως, η ιστορία μας βοηθά να αποφεύγουμε λάθη ανθρώπων που βρέθηκαν σε παρόμοιες καταστάσεις. Kαι μην βιαστεί κανείς να πει ότι δεν θα βρεθούμε ποτέ σε παρόμοιες καταστάσεις με τους αρχαίους αλλά και τους νεότερους προγόνους μας και μη, γιατί θα του προτείνω το βιβλίο του Jared Diamond, Έθνη σε Αναταραχή: Μία συγκριτική μελέτη επτά χωρών για το πώς διαχειρίστηκαν τις κρίσεις τους στο παρελθόν και τι διδάγματα μπορούν να αντληθούν. Σ’ αυτό, θα ταυτιστείτε ανατριχιαστικά πολύ με όσα συνέβησαν στην Ελλάδα την τελευταία 15ετία. Ο συγγραφέας μάλιστα το πηγαίνει ένα βήμα παραπάνω και προσθέτοντας και την ψυχολογική διάσταση στη βαθιά γνώση του σε θέματα Ιστορίας, Γεωπολιτικής, Οικονομίας και Ανθρωπολογίας, αποκαλύπτει πώς ένα έθνος ξεπερνά μια δύσκολη περίοδο με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο ένα άτομο ξεπερνά μια προσωπική κρίση: εντοπίζοντας το πρόβλημα, κατανοώντας την ευθύνη του ίδιου του ατόμου, ζητώντας βοήθεια από φιλικά προσκείμενα πρόσωπα, ακολουθώντας το παράδειγμα ανθρώπων που πέρασαν αντίστοιχες κρίσεις. Αυτό κι αν αξίζει ξεχωριστό ποστ.
Ή θα σας πρότεινα το ολιγόλεπτο βιντεάκι του επενδυτή και συγγραφέα Ray Dalio, που αξίζει και αυτό από μόνο του ξεχωριστή ανάρτηση, με ενδιαφέρον γράφημα που δείχνει το πώς άκμασαν και παράκμασαν οι σημαντικότερες αυτοκρατορίες τα τελευταία 600 χρόνια και πώς αλληλεπέδρασαν μεταξύ τους κατά τη διάρκεια των σκαμπανεβασμάτων (εν ολίγοις: the King is dead. Long live the King).
Το παρελθόν λοιπόν, είναι ένα τεράστιο εργαστήριο παρατήρησης ανθρώπινης συμπεριφοράς αλλά και πολλά περισσότερα από αυτό. Μελετώντας το, δεν μαθαίνουμε απλά για τις επιτυχίες και τις αποτυχίες των ανθρώπων του παρελθόντος και τις επιπτώσεις αυτών, αλλά παρέχουμε συνάμα στον εαυτό μας μία αίσθηση ταυτότητας, συνδεόμενοι έτσι με το παρόν, κατανοώντας ίσως καλύτερα με αυτόν τον τρόπο το ποιοι είμαστε σήμερα.
Αλλά αυτό, δεν επιτυγχάνεται με αγκυλώσεις και προκαταλήψεις. Η επιστήμη της ιστορίας δεν υπάρχει για να τις βγάζουμε έξω και να τις μετράμε (τις ιστορίες μας) τα διάφορα έθνη, αλλά για να προάγει την κριτική σκέψη, καθώς απαιτεί από τους μελετητές της να αναλύουν γεγονότα και αιτίες. Μια ικανότητα ζωτικής σημασίας για τη συμμετοχή τους στην κοινωνία ως ενημερωμένοι πολίτες, ειδικά όπως αναφέρθηκε στην αρχή στην εποχή των fake news και των συνωμοσιολογιών.
Και επειδή είναι cool να παραθέτει κανείς (αληθινά) ρητά, πάρτε για κλείσιμο και το σχετικό από τον μπαμπάκα σας (της ιστορίας), Θουκυδίδη:
«κι όταν ακούει κανείς την ιστορία, ίσως δεν φαίνεται τόσο ευχάριστο ότι δεν μοιάζει με παραμύθι· όσοι όμως θελήσουν να εξετάσουν την καθαρή αλήθεια των όσων έγιναν και εκείνων που μέλλουν κάποτε να ξαναγίνουν, όπως είναι η φύση των ανθρώπων, ή τα ίδια ή παρόμοια, θα μου φτάσει αν αυτοί τα κρίνουν ωφέλιμα. Γιατί το έργο μου έχει γραφεί περισσότερο για να το 'χουν οι άνθρωποι αιώνιο χτήμα τους παρά σαν αγώνισμα για να το ακούσει κανείς μία μόνο φορά».
(καὶ ἐς μὲν ἀκρόασιν ἴσως τὸ μὴ μυθῶδες αὐτῶν ἀτερπέστερον φανεῖται· ὅσοι δὲ βουλήσονται τῶν τε γενομένων τὸ σαφὲς σκοπεῖν καὶ τῶν μελλόντων ποτὲ αὖθις κατὰ τὸ ἀνθρώπινον τοιούτων καὶ παραπλησίων ἔσεσθαι, ὠφέλιμα κρίνειν αὐτὰ ἀρκούντως ἕξει. κτῆμά τε ἐς αἰεὶ μᾶλλον ἢ ἀγώνισμα ἐς τὸ παραχρῆμα ἀκούειν ξύγκειται)
Ή το άλλο από τον ορίτζιναλ πατερούλη (της ιστορίας πάλι), Ηρόδοτου, από το προοίμιο των Ιστοριών του που είχε θέσει ως γενικό στόχο του έργου του «(Ο Ηρόδοτος από την Αλικαρνασσό εκθέτει εδώ τις έρευνές του, για) να μην ξεθωριάσει με τα χρόνια ό,τι έγινε από τους ανθρώπους, ούτε τα μεγάλα και θαυμαστά έργα, πραγματοποιημένα άλλα από τους Έλληνες και άλλα από τους βαρβάρους, να σβήσουν άδοξα» (Ἡροδότου Ἁλικαρνησσέος ἱστορίης ἀπόδεξις ἥδε ὡς μήτε τὰ γενόμενα ἐξ ἀνθρώπων τῷ χρόνῳ ἐξίτηλα γένηται, μήτε ἔργα μεγάλα τε καὶ θωμαστά, τὰ μὲν Ἕλλησι τὰ δὲ βαρβάροισι ἀποδεχθέντα, ἀκλεᾶ γένηται) και είναι επίσης πρόδηλο πως χρησιμοποιεί τα γεγονότα που αφηγείται (κυρίως την πολιτική των βασιλέων της Περσίας) για να φωτίσει τη σύγχρονή του ιστορία (προειδοποιώντας έμμεσα λ.χ. τους Αθηναίους για τους κινδύνους μιας αλόγιστης επεκτατικής πολιτικής).
(πηγή: Η χρησιμότητα της ιστορίας)